ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ МЕМЛЕКЕТТІК ОРТАЛЫҚ МУЗЕЙІНІҢ АРХЕОЛОГИЯ ҚОРЫНДАҒЫ АЛТЫН ОРДА КЕЗЕҢІ КОЛЛЕКЦИЯСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ТАРИХЫ

Аннотация

Мақалада Қазақстан Республикасы Мемлекеттік орталық музейінің (бұдан әрі – ҚР МОМ) Алтын Орда кезеңінің археологиялық коллекциясын қалыптастыру тарихы ұсынылған. Археологиялық коллекция XIX ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында Орынбор ғылыми комиссиясының және Жетісу облыстық музейінің коллекцияларынан жиналды. Археологиялық артефактілердің зерттелуіне қысқаша тарихнамалық шолу жасалады, сол кездегі белгілі ғалымдар Ж-А. Кастанье, Н.Н. Пантусов және Ф.В. Поярковтың коллекция жинаудағы ерекше еңбектері аталып өтіледі. Жүз жылдық кезеңде музей қорлары археологиялық экспедициялардың жұмыстары нәтижесінде, «көмбелердің» немесе кездейсоқ табылған кешендердің негізінде толықтырылды. Алтын Орда тарихындағы ең үлкен коллекциялардың бірі Сарайшық қалашығының материалдарынан тұрады: қызыл сазды шыңылтырлы қыш ыдыстар, тостағандар, табақтар, амфора тәрізді ыдыстар мен хумдар. Қалашықта қыш ыдыстардан басқа төрт ірі монета көмбелері табылды. Кездейсоқ табылған материалдардың ішінде бірегей артефактілер де бар: мысалы, Жетісу аумағынан табылған шырағдан тұғыры, Талғар көмбесіндегі екі мыс және үш фарфор ыдыстар, Қойлық қалашығынан табылған леген, Ілебалық қалашығынан табылған шырақ және Шеңгелді ауылының маныңдағы жерлеу орнынан алынған жібек матадан тігілген киімнің фрагменттері, сондай-ақ ҚР МОМ археологиялық экспедициясының материалдары, Ақтерек қорымы №7 қорған (Алматы облысы) материалдары.

Зерттеу материалы мен әдістері. Зерттеу материалы ҚР МОМ археология қорынан Алтын Орда кезеңінің коллекциясы болды. Зерттеу археология бөлімінің коллекциялық тізімдемелерін, қабылдау актілерін және ҚР МОМ түсу кітабын талдау негізінде жүргізілді.

Зерттеу әдістемесі ғылыми тәсілдер мен принциптерге негізделген, артефактілерді музейлендіру процесін теориялық зерттеуді талап ететін логикалық, жүйелік, кешенді, салыстырмалы-тарихи және ретроспективті әдістер қолданылды. Жұмыс зерттеу объектісіне кешенді көзқарасқа негізделген. Археологиялық материалдың негізгі категорияларын талдау үшін салыстырмалы-типологиялық әдіс қолданылды. Заттардың өзара байланысын орнату кезінде жіктеу және жүйелеу әдістері қолданылды. Артефактілерді жүйелі сипаттау үшін стилистикалық талдаумен толықтырылған кескін иконографиясын зерттеудің формальды-типологиялық әдісі қолданылды. Салыстырмалы әдісті қолдана отырып, артефактілердің жалпы және ерекше белгілері анықталды. Тарихи-археологиялық байланыстарды анықтау үшін тарихи-салыстырмалы әдіс қолданылды. Коллекциялардың хронологиялық атрибуциясы салыстырмалы және абсолютті танысу арқылы жүзеге асырылды.